۱٫ اقم الصلوة لدلوک الشمس الى غسق اللیل و قرآن الفجر انّ قرآن الفجر کان مشهودا (اسراء/ ۷۸)

نماز را موقع زوال خورشید تا تاریکى شب به پا دار و نیز نماز صبح را، همانا نماز صبح در دیدگاه (فرشتگان) است.

در این آیه اوقات نماز از زوال آفتاب تا تاریکى شب تعیین شده، به اضافه نماز صبح که وقت آن هنگام فجر است. منظور از زوال آفتاب لحظه‏اى است که خورشید از وسط آسمان عبور مى‏کند و سایه‏هاى اشیا، پس از آن‏که به کوتاه‏ترین حد رسیده بود، شروع به بلند شدن مى‏کند و معمولاً آن را با شاخص اندازه‏گیرى مى‏کنند. و منظور از تاریکى شب نیمه شب است، البته برخى از مفسران آن را به آغاز تاریکى معنا کرده‏اند ولى با توجه به این‏که آیه در مقام بیان وقت نماز عشاء هم هست نباید به این قول اعتنا کرد، چون در برخى از روایات تصریح شده که آخرین وقت نماز عشاء نیمه شب است که همان «غسق اللیل» است.(۲) و منظور از «قرآن الفجر» نماز صبح است و اطلاق این نام به نماز از جهت وجوب قرائت قرآن در نماز است. در آیه اضافه مى‏کند که نماز صبح در معرض دید است اشاره به این‏که نماز صبح را هم فرشتگان شب و هم فرشتگان روز مشاهده مى‏کنند و هر دو گروه براى آن ثواب مى‏نویسند.

در این آیه وقت نماز صبح به روشنى تعیین شده ولى وقت چهار نماز دیگر به طور کلى بیان شده است و آن از هنگام ظهر تا نیمه شب است.

۲٫ و اقم الصلوة طرفى النهار و زلفا من اللیل ان الحسنات یذهبن السیئات ذلک ذکرى للذاکرین (هود/ ۱۱۵)

و نماز را به پا دار در دو طرف روز و در بخش‏هایى از شب، همانا خوبى‏ها بدى‏ها را از میان مى‏برد. این، یاد آورى براى یاد آوران است.

در این آیه اوقات نماز دو طرف روز و بخشى از شب تعیین شده است. منظور از دو طرف روز پیش از ظهر و بعد از ظهر است که نماز صبح در نیمه اول روز و قبل از طلوع آفتاب و نماز ظهر و عصر در نیمه دوم روز و پیش از غروب آفتاب خوانده مى‏شود، و نمازهاى مغرب و عشاء هم در بخشى از شب خوانده مى‏شود.

منظور از حسنات در آیه نمازهاى یومیه است که باعث از بین رفتن گناهان مى‏شود. و پیامبر خدا(ص) این آیه را به خاطر همین جمله امیدوار کننده‏ترین آیه قرآن نامیده است.(۳)

۳٫ فاصبر على ما یقولون و سبّح بحمد ربک قبل طلوع الشمس و قبل غروبها و من آناء اللیل فسبّح و اطراف النهار لعلک‏ترضى (طه/ ۱۳۰)

پس بر آنچه مى‏گویند صبر کن و پیش از بر آمدن آفتاب و پیش از غروب آن به ستایش پروردگارت تسبیح بگو و نیز ساعت‏هاى شب و طرف‏هاى روز تسبیح بگو، باشد که خوشنود شوى.

۱ – رجوع شود به: فاضل مقداد، کنز العرفان، مکتبة المرتضویة، تهران ۱۳۷۳ ش، ج ۱، ص ۶۶ به بعد.

۲ – وسائل الشیعه، ج ۳، ص ۱۴۶٫

۳ – تفسیر عیاشى، ج ۲، ص ۱۶۱٫

(۱)

این آیه هم، به اوقات نمازهاى یومیه اشاره دارد: پیش از طلوع آفتاب وقت نماز صبح و پیش از غروب آفتاب وقت نماز ظهر و عصر و لحظه‏هاى شب وقت نماز مغرب و عشاء است و «اطراف نهار» نیز اشاره به وقت نماز صبح و ظهر و عصر است و به خاطر اهمیت تکرار شده است.

البته این مطلب بنابر تفسیر معروف آیه است که آن را مربوط به نمازهاى یومیه مى‏دانند. بعضى‏ها گفته‏اند که منظور از «سبح بحمد ربک» مطلق ذکر خدا و تسبیح و تنزیه اوست.

به هر حال، آنچه در این سه آیه آمده و در چند آیه دیگر هم به آن اشاره شده، بیان اوقات نماز به طور کلى است و وقت دقیق نمازها را روایات تعیین کرده است.(۱)

مطلبى که در این‏جا به آن مى‏پردازیم این است که طبق این آیات وقت نماز موسع است و مکلف مى‏تواند نماز خود را در طول آن وقتى که قرآن بیان کرده مانند «طرفى النهار = دو طرف روز» یا «زلفا من اللیل = بخشى از شب» یا «دلوک الشمس = زوال آفتاب» تا «غسق اللیل = تاریکى شب» بخواند، هر چند که خواندن نماز در اول وقت مستحب مؤکد است و در روایتى از امام باقر چنین نقل شده که فرمود:

اعلم ان اوّل الوقت ابدا افضل فعجّل الخیر ما استطعت.(۲)

بدان که اول وقت افضل است و تا مى‏توانى در خیر شتاب کن.

مشروعیت جمع میان دو نمازحتى بدون داشتن عذر

مطلب مهم دیگرى که از این آیات به دست مى‏آید این است که برخى از این وقت‏ها میان دو نماز مشترک است و بنابراین مى‏توان آنها را با رعایت ترتیب با هم خواند و مثلاً میان ظهر و عصر و یا مغرب و عشاء را جمع کرد. چون تعبیرهایى مانند «طرفى النهار» یا «آناء اللیل» یا «زلفا من اللیل» یا «اطراف النهار» به مشترک بودن وقت برخى از نمازها دلالت دارد، هر چند که در روایات براى هر کدام وقت فضیلتى بیان شده است.

این که شیعه معمولاً نمازهاى ظهر و عصر و نیز نمازهاى مغرب و عشاء را با هم مى‏خواند، بر اساس مفهوم کلى این آیات و تصریح ائمه معصومین(ع) بر جواز آن است. طبق برخى از روایات، خود پیامبر خدا(ص) هم گاهى در سفر و حضر و حتى گاهى بدون داشتن عذرى نمازهاى خود را به صورت جمع مى‏خواند، به این روایات توجه کنید:

عن ابى جعفر (ع) قال: صلّى رسول اللّه بالناس الظهر و العصر حین زالت الشمس فى جماعة من غیر علّة.(۳)

امام باقر(ع) فرمود: پیامبر خدا وقت زوال آفتاب نماز ظهر و عصر را با مردم با جماعت خواند و این در حالى بود که هیچ عذرى نداشت.

عن عبید بن زرارة قال: سألت أبا عبداللّه عن وقت الظهر و العصر، فقال: اذا زالت الشمس فقد دخل وقت الظهر و العصر جمیعا الاّ انّ هذه قبل هذه، ثمّ انت فى وقت منها جمیعا حتى تغیب الشمس.(۴)

عبید بن زراره مى‏گوید: از امام صادق (ع) راجع به وقت ظهر و عصر پرسیدم، فرمود: هنگامى که آفتاب زوال کرد، وقت ظهر و عصر با هم داخل شده است، جز این‏که این (ظهر) پیش از این (عصر) است، آن‏گاه تو وقت را براى هر دو دارى تا زمانى که خورشید غروب کند.

با این‏که فقهاى اهل سنت جمع میان دو نماز را جز در سفر و یا براى عذرى جایز نمى‏دانند(۵) در کتاب‏هاى حدیثى آنها روایاتى وجود دارد که بر مشروعیت و جواز این کار دلالت مى‏کند. در این روایات آمده است که پیامبر گاهى بدون هیچ گونه عذرى نمازهاى ظهر و عصر و یا مغرب و عشاء را به صورت جمع مى‏خواند. به چند نمونه از این روایات توجه کنید:

۱٫ عن جابر بن یزید عن ابن عباس ان النبى(ص) صلى بالمدینة سبعا و ثمانیا الظهر و العصر و المغرب و العشاء.(۶)

ابن عباس گفت: پیامبر در مدینه نمازهاى ظهر و عصر و مغرب و عشاء را هفت رکعت و هشت رکعت خواند.

بخارى در ذیل این حدیث اضافه مى‏کند که ایوب گفت: شاید شب بارانى بوده است. ولى این ذیل در کتب دیگر نیامده و به هر حال جزء حدیث نیست بلکه جمله‏اى است که براى توجیه آن اضافه شده است، ولى خواهیم دید که این توجیه وجهى ندارد، زیرا در روایت دیگرى از ابن عباس که نقل خواهیم کرد تصریح شده است که پیامبر این کار را بدون هیچ عذرى انجام داد.

۲٫ عن سعید بن جبیر عن ابن عباس قال: جمع رسول اللّه(ص) بین الظهر و العصر و المغرب و العشاء بالمدینة فى غیر خوف و لا مطر (فى حدیث وکیع)قال: قلت: لابن عباس: لکى فعل ذلک؟ قال: کى لا یحرج امته (وفى حدیث ابى معاویة) قیل لابن عباس: ما اراد الى ذلک؟ قال: اراد ان لا یحرج امته.(۷)

۱ – رجوع شود به: وسائل الشیعه، ج ۳، ص ۷۸ به بعد.

۲ – وسائل الشیعه، ج ۳، ص ۸۸٫

۳ – وسائل الشیعه، ج ۳، ص ۹۲٫

۴ – همان.

۵ – ابن قدامه، المغنى، ج ۲، ص ۱۲۰٫

۶ – صحیح بخارى،دار المعرفة، بیروت، ج ۱، ص ۱۳۷؛ صحیح مسلم، دارالفکر، بیروت، ج ۲ ص ۱۵۲؛ تحفة الاحوذى، ج ۱، ص ۴۷؛ مسند ابو داود طیالسى، ص ۳۴۱؛ السنن الکبرى نسائى، ج ۱، ص ۱۵۷؛ صحیح ابن حبان، ج ۴، ص ۴۷۴؛ المعجم الکبیر طبرانى، ج ۱۲، ص ۱۳۷، و چندین کتاب حدیثى دیگر.

۷ – صحیح مسلم، ج ۲، ص ۱۵۲؛ مسند احمد بن حنبل، ج ۱، ص ۲۲۳؛ سنن ابى داود، ج ۱، ص ۲۷۳؛ سنن ترمذى، ج ۱، ص ۱۲۱٫

(۲)

ابن عباس گفت: پیامبر در مدینه بى آن ‏که خوفى و یا بارانى باشد، میان نمازهاى ظهر و عصر و مغرب و عشاء را جمع کرد. در حدیث وکیع آمده که به ابن عباس گفتم: براى چه چنین کرد؟ گفت: تا امتش به زحمت نیفتد. و در حدیث ابو معاویه آمده که به ابن عباس گفته شد: منظور پیامبر چه بود؟ گفت: خواست امتش به زحمت نیفتد.

۳٫ عبداللّه بن شفیق مى‏گوید: روزى ابن عباس بعد از عصر براى ما سخن مى‏گفت تا این‏که آفتاب غروب کرد و ستارگان دیده شدند و مردم مى‏گفتند: نماز نماز. در این هنگام مردى از بنى تمیم آمد و بى وقفه صدا زد: نماز نماز. ابن عباس گفت: بى مادر! آیا سنت را به من یاد مى‏دهى؟ پیامبر را دیدم که میان نماز ظهر و عصر و مغرب و عشاء جمع کرد. عبداللّه بن شفیق مى‏گوید: از این سخن چیزى به دلم وارد شد، پس نزد ابوهریره آمدم و مسئله را از او پرسیدم و او سخن ابن عباس را تصدیق کرد.(۱)

۴٫ روایت ابن شفیق با اسناد دیگرى به این صورت هم نقل شده که مى‏گوید: مردى به ابن عباس گفت: نماز، وابن عباس ساکت بود. آن مرد این سخن را سه بار تکرار کرد، پس ابن عباس گفت: بى مادر! آیا نماز را به ما تعلیم مى‏دهى؟ ما در عهد پیامبر خدا میان دو نماز را جمع مى‏کردیم.(۲)

۵٫ عن زاذان قال: قال ابن مسعود: جمع رسول اللّه بین الاولى و العصر و بین المغرب و العشاء فقیل له، فقال: صنعته لئلاّ تکون امتى فى حرج.(۳)

ابن مسعود گفت: پیامبر خدا(ص) میان اولى (ظهر) و عصر و میان مغرب و عشا را جمع کرد. در این باره از او پرسیده شد، فرمود: تا امت من در سختى نباشد.

انصافا این روایات به روشنى بر مشروعیت و جواز جمع میان نمازها دلالت دارد و حمل آنها بر زمان عذر و یا سفر کارى غیر منطقى و ناصواب و براى توجیه یک اندیشه پیش ساخته است. البته در کتب احادیث اهل سنت روایاتى هم نقل شده که از جمع کردن میان نمازها نهى شده است ولى هیچ یک از آنها به صحت و قوت احادیثى که از ابن عباس نقل شده نمى‏رسد و بیهقى سه حدیث در این باره نقل مى‏کند و سپس در سند هر سه حدیث تردید مى‏کند و ضعیف بودن آنها را روشن مى‏سازد.(۴)

براى همین است که برخى از فقهاى اهل سنت، به جواز جمع میان دو نماز در صورت حاجت فتوا داده‏اند، مشروط بر این‏که آن را براى خود عادت قرار ندهند. نووى این قول را از ابن سیرین و اشهب از اصحاب مالک و از قفال و شاسى از اصحاب شافعى و از ابى اسحاق مروزى از اصحاب حدیث و نیز از ابن منذر نقل کرده و گفته است این قول را روایت ابن عباس تأیید مى‏کند.(۵) ابن حجر نیز سخنان مشابهى دارد.(۶)

البته اهل سنت جمع میان نمازهاى ظهر و عصر را در عرفات و مغرب و عشاء را در مشعر به اتفاق جایز مى‏دانند و به آن عمل مى‏کنند.(۷)

۱ – صحیح مسلم، ج ۳، ص ۱۵۲؛ مسند ابى داود، ص ۳۵۵٫

۲ – صحیح مسلم، ج ۳، ص ۱۵۲، مضمون این احادیث از عبداللّه بن مسعود و ابوهریره هم نقل شده است.(هیثمى، مجمع‏الزوائد، ج۲، ص ۱۶۱) و نیز از ابوایوب: مسند ابى‏داود، ص ۸۱٫

۳ – طبرانى، المعجم الکبیر، ج ۳، ص ۱۶۹٫

۴ – بیهقى، السنن الکبرى، ج ۳، ص ۱۶۹٫

۵ – شرح نووى بر مسلم، ج ۵، ص ۲۱۹، و به نقل از او: سیوطى، تنویر الحوالک، ص ۱۶۳٫

۶ – ابن حجر، فتح البارى، ج ۲، ص ۲۰٫

۷ – سرخسى، المبسوط، ج ۱، ص ۱۴۹٫

 آیت الله یعقوب جعفرى

منبع: http://shiaha.com

نظرات شما عزیزان:

نام :

آدرس ایمیل:

وب سایت/بلاگ :

متن پیام:

نظر خصوصی

 کد را وارد نمایید:

 

 

 

عکس شما

آپلود عکس دلخواه: